[ニュートンの所蔵本 i ]
昨日の夜、ふと、本棚の上に、次の本が載っているのが目に付きました。
John Harrison,
The Library of Isaac Newton,
Cambridge: Cambridge Univerity Press, 1978
昔いちど目を通したことがあります。(その証拠に書き込みがあります。)しかし、もちろん、ほとんど記憶にはない。思うところがあって、取り出してきて、埃を払い、すぐに、全巻目を通しました。関心は、ニュートンの使った錬金術-化学文献です。若きニュートンがロンドンに出た折り、『化学の劇場』6巻本を入手して、熱心に読んだことは有名です。今回リストを読み直してみて、17世紀後半から18世紀初頭にかけて出版されたもうすこし小さな集成本をよく集めていることに気付きました。かなり珍しい書物も含まれますが、それほど網羅的でもありませんでした。(いくつかの特定の流派、スクールに焦点を絞っている感じです。)
フランス語のものが多かったのも意外でした。
蔵書リストから判断する限り、ニュートンもボイルと同じく、ドイツ語はできなかったようです。蔵書リストにドイツ語のものはほとんどありません。
[ニュートンの所蔵本 ii ]
集成本。例えば、次のようなもの。
Artis auriferae, quam chemiam vocant, volumina duo, quae continent Turbam philosophorum ... Accessit nouiter volumen tertium (quod continet Lullij, aliorumq; scripta quaedam maiori ex parte hactenus non edita), etc.
Basel,1610
ニュートンは、この標準的な錬金術師の集成本を2冊もっています。
目次は次の通りです。
第1巻
1. Propositiones, seu maximae artis Chymicae.
2. Turba Philosophorum
3. Turbae Pliilosophorum alterum Exemplar
4. Allegoriae super librum Turbae
5. Aenigmata ex Visione Arislei & Exercitationes in Turbam.
7. Aurora Consurgens
8. Rosinus ad Euthiciam
9. Idem ad Saratantam Episcopum
10. Liber Definitionum eiusdem,
11. Mariae Prophetissae Practica
12. Uber Secretorum Calidis filij Iazichi
13. Liber Trium Verborum Kallid
14. Aristoteles de lapide Philosophorum
15. Avicenna de Conglutinatione lapidis
16. Expositio Epistolae Alexandri Regis
17. Ignotus Autor de Secretis lapidis
18. Merlini allegoria de Arcano lapidis
19. Rachaidibi... de Materia lapidis
20. Avicennae Tractatulus de Alchimia
21. Semita Semitae
22. Clangor Buccinae
23. Correctio fatuorum
24. Incertus Autor de Arte Chymica
第2巻
1. Liber de compositione Alchemiae, quem edidit Morienus Romanus, Calid Regi Aegyptiorum: quem Robertus Castrensis de Arabico in Latinum transtulit
2. Bernardi Trevirensis responsio ad Thomam de Bononia de Mineralibus, & Elixiris compositione, Roberti VallensisTabulis illustrata
3. Liber de Arte Chimia incerti Authoris nunquam hactenus in Lucem editus.
4. Scala philosophorum
5. Ludus puerorum (et Opus mulierum)
6. Rosarium philosophorum (cum figuris)
7. Arnaldi Rosarium
Nouum lumen,
Flos florum ad Regem Aragonum
Epistola super Alchimia ad Regem Neapolitanum
8. Rogerius Bacho Anglus de mirabili Potestate artis et naturae
第3巻
1. Lullij ultimum Testamentum.
2. Elucidationem Testam. totius ad R. Odoardum.
3. Potestatem diuitiarurn, cum optima expositione Testamenti Hermetis.
4. Compendium Artis Magicae, quoad compositionem Lapidis,
5. De Lapide & oleo Philosophorum.
6. Modum accipiendi aurum potabile.
7. Compendia Alchimias & naturalis Philosophiae.
8. Lapidarium.
Item Alberti Magni secretorum Tractatus.
Abbreviationes quasdam de Secretis Secretorum loannis pauperum. Arnaldi Quaest. de Arte Transmut. Metall. eiusque; Testamentum. Omnia hactenus nunquam visa nec edita, Cum Indicibus rerum et verborum locupletiss.
ここに収録された論考のある割合は、すでに次のものにあったものです。
De alchimia opuscula complura veterum philosophorum, quorum catalogum sequens pagella indicabit
Frankfort : C. Jacobus, 1550
こちらは、第1部は9点の論考を含みます。第2部は、『哲学者の薔薇園』。ニュートンは、これも1冊もっています。1部の目次は次の通り。
1. Correctio Fatuorum.
2. Clangor Buccinae.
3. Semita Semitae.
4. Avicenna : De tinctura metallorum.
5. Raimundus (Lullius) : Compendium animae transmutationis.
6. Scala Philosophorum.
7. Opus mulierum, Tractatulus, sive ludus puerorum.
8. Raimundus Lullius : De Tincturis compendium, seu Vade Mecum.
9. Aristoteles : Tractatulus de Practica lapidis Philosophici.
ニュートンの同時代の集成本では、次のもの。
Aurifontina chymica ; or, A collection of fourteen small treatises concerning the first matter of philosophers, for the discovery of their (hitherto so much concealed) mercury which many have studiously endeavoured to hide, but these to make manifest, for the benefit of mankind in genera
London, 1680.
14のなかには、ベルナルド・トレヴィザン、フラメル、ルルス、リプリーの論考が含まれています。Collectanea chymica: a collection of ten several treatises in chymistry, concerning the liquor Alkahest, the mercury of philosophers, and other curiosities worthy of perusal
London, 1684
この10点は次のものです。
Eirenaeus Philalethes [pseud.], The secret of the immortal liquor called alkahest, or ignisaqua
Anon., The practice of lights: or, An excellent and ancient treatise of the philosophers stone.
J. B. Van-Helmont,Praecipiolum: or, The immature-mineral-electrum
Dr. Fr. Antonie, Aurum-potabile: or, The receit of Dr. Fr. Antonie
Bernard of Trevisan, A treatise of Bernard, earl of Trevisan, of the philosophers stone.
Sir George Ripley, The bosome-book
Roger Bacon, Speculum alchymiセ; the true glass of alchemy
G. Starkey, The admirable efficacy and almost incredible virtue of true oyl, which is made of sulphur-vive, set on fire and called commonly oyl of sulphur per campanam ...
Sir H. Platt, Sundry new, and artificial remedies against famine.
H.V.D., Tumba Semiramidis: The tomb of Semiramis hermetically sealed .
Ludwig Hermann Combach (ed.) Tractatus aliquot chemici singulares summum philosophorum arcanum continentes.
1. Liber de principiis naturae, & artis chemicae, incerti authoris.
2. J. Belye Angli tractatulus novus, & alius Bernhardi Comitis Trevirensis, ex gallico versus.
Cum fragmentis Eduardi Kellaei H. Aquilae Thuringi & Joh. Isaaci Hollandi.
3. Fratris Ferrarii tractatus integer, hactenus fere suppressus, & in principio & fine plus quam dimidia parte mutilatus.
4. Johannis Daustenii Angli Rosarium, etc.
Geismariae , 1647.Divers traitez de la philosophie naturelle.
Saçvoir, La turbe des philosophes, ou le code de veritéen l'art.
La parole delaissée, de Bernard Trevisan.
Les deux traitez de Corneille Drebel Flaman.
Avec Le tres-ancien duel de chevaliers.
Paris, 1672
ご覧の通り、ドレベルの論考を含むフランス語の錬金術論考集成です。
Bibliothèque des philosophes (chimiques)
2 vols., Paris, 1672-78.
編者は、タイトルに Le Sieur S. D. E. M. と記されており、William Salmon と一般に同定されている。しかし、ファーガソンはこの解釈に反対している。
第1巻は、次のものを含む。
Hermes, LaTable d'Emeraude.
La Tourbe des Philosophes
Flamel
Bernard le Trévisan
Zachaire,L'Opuscule
Wenceslas Lavinius, Traité du Ciel terrestre
Philalèthe, l'Entrée ouverte
第2巻は、次のものを含む。
Hermes, Les Sept Chapitres
Le Dialogue de Marie et d'Aros
l'Entretien de Calid et du Philosophe Morien
Artephius
Geber, La Somme de la Perfection
an Epistle to Claude Germain about his work Icon Philosophiae Occultae.
なお、18世紀に同じタイトルで4巻に増補されたものが出版されている。(Jean Maugin de Richebourg ed., Paris. 1740-54.)
Five treatises of the philosophers stone : two of Alphonso, king of Portugall, as it was written with his own hand, and taken out of his closset, translated out of the Portuguez into English : one of John Sawtre, a monke, translated into English : another written by Florianus Raudorff, a German philosopher, and translated out of the same language into English : also a treatise of the names of the philosophers stone, by William Gratacolle, translated into English : To which is added the Smaragdine table
London, 1652
集成本とはいえ、4つ折り版で、[8], 72 p の小さな本です。John, of Garland, ca. 1195-ca. 1272 (Hortulanus)
Compendium alchimiae
Basel, 1560
次のものを含みます。
Tabula Smaragdina,
Commentarij.
. Arnoldus de Villanova, in commentarios Hortulani expositio,
Joannes Garlandius, Synonymorum in arte alchimistica expositio,
Joannes Garlandius, De praeparatione Elixir libellus,
Joannes Garlandius, De Mineralibus liber,
Joannis Garlandij vita,
なお、ニュートンの持っていたものは、Ars Chemica, Gerald Dorn, Lapis Metaphysicum (Frankfurt, 1570), といっしょに製本(バインド)されています。
Geber
Gebri Arabis Chimia
Lugduni Batavorum, 1668
これは次のものを含む。
Summa perfectionis
Liber investigationis
Testamentum
Liber Trium Verborum Kallid acutissimi
Avicenna, De Congelatione et Conglutinatione Lapidum
Faustus Sabaeus ad Lectorum
et al.
Geber
The works of Geber
London, 1678
これは次のものを含む。
Of the investigation or search of perfection.
Of the sum of perfection, or of the perfect magistery.
Of the invention of verity, or perfection.
Of furnaces, &c. with a recapitulation of the author's experiments
Opuscula quaedam chemica
Frankfurt, 1614
Full title is
Opuscula quaedam chemica.
Georgii Riplei Angli Medulla philosophiae chemicae.
Incerti autoris Canones decem [de lapide philosophico] mysterium artis mira brevitate & perspicuitate comprehendentes.
Heliae monarchi Franciscani Speculum alchymiae.
Ioan. Aurelli Augurelli Chrysopoeiae compendium paraphrasticum.
Artefii Clavis maioris sapientiae.
Ioan. Pontani Epistola de lapide philosophorum.
Galli Etschenrevteri medici Epistola ad Guilielmum Gratarolum.
Omnia partim ex veteribus manuscriptis eruta, partim restituta
Philosophiae chymicae IV.
Frankfurt,1605
Full title is
Philosophiae chymicae IV. vetustissima scripta,
I. Senioris Zadith F. Hamuelis tabula chymica.
II. Innominati philosophi expositio tabulae chymicae.
III. Hermetis trismegisti liber de compositione.
IV. Anonymi veteris philosophi consilium coniugii, seu de massa solis & lunae lbri tres
ニュートンはこのコレクションを熱心に読んでいます。そして、'Authore a Seniore citati' のリストを作成しています。
[ニュートンの所蔵本 iii ]
17世紀前半の知の巨人、ベイコン、デカルト、ガッサンディを見てみましょう。
ベイコンに関して、リストにあるのは、『随想録』(ロンドン、1706)とボイルも使った『遺稿集』(ロンドン、1658)だけです。ニュートンは、ベイコンとは別の知的伝統にあることは間違いありません。
デカルトに関して、ベイコンよりずっと多い。まず、『幾何学』2冊(1649年ラテン語版、1659年ラテン語版)。ついで、『省察』(ロンドン、1664年)。そして、最後に『哲学原理』(アムステルダム、1656年)。ニュートンの仕事の柱のひとつは数学です。数学の文献は、しっかり集めています。しかし、このデカルトは最少のデカルトです。
ガッサンディに関してリストにあるのは、なんと『天文学綱要』(アムステルダム、1682年)だけです。チャールトンの『エピクロス-ガッサンディ-チャールトンの自然学』(ガッサンディの『ディオゲネス・ラエルティウス巻10注解』(1649)の抄訳英語版)を若いニュートンが愛用したことは知られており、その著作がリストにはありません。だから、もちろん、このリストにないからといって、ニュートンが利用していなかったということにはただちになるわけではありませんが、ニュートンをガッサンディ主義者と呼ぶわけにいかないことも確かです。
ニュートンに関しては、学生時代のノートがずっと前に出版されており、その知的キャリアの最初の頃、どういうものを読んだのかわりとよくわかっています。17世紀のアリストテレス主義の教科書、デカルト、ボイル、チャールトン、『化学の劇場』等々。
しかし、ニュートンは、全体としては独自の道を歩んだ、と言えるでしょう。あるいは、社会学的には、知的孤立、を指摘することができます。オルデンブルグが論文を書くように強く奨めなければ、王立協会『哲学紀要』に寄せた論文でさえも、いつ日の目を見たのかわかりません。『プリンキピア』(1687)も友人の強い勧めがあって、完成している。
[ニュートンの所蔵本 iv ]
ニュートンがどのように錬金術にのめり込んでいったのかについて、日本語で読める最良の案内は、ウェストフォールのニュートン伝です。
リチャード・S. ウェストフォール『アイザック・ニュートン』(1)(2)田中 一郎 , 大谷 隆昶 訳、平凡社、1993
英語でも、この本の原著のNever at Rest が一番手頃な本でしょう。
ニュートンが錬金術に出会い、のめりこんでいく様子は、第8章「反逆」に記されています。今回、読み直してみて、かなり深刻な誤訳を見つけました。それは、この部分の訳者が『化学の劇場』6巻本(ラザルス・ゼツネル編、1602-1661)、と『英国化学の劇場』(アシュモール編、1652)を混同しているということです。ニュートンが1669年ロンドンで1ポンド以上のお金を出して購入したのは、6巻本の『化学の劇場』です。しかし、この章の訳者は、この『化学の劇場』をずっと『英国化学の劇場』と訳しています。実物を知っていれば、間違いようのない混同です。(もちろん、訳者がすべて現物を知っていなければならないということはありません。)
手元に原著はあり、今見ているとかなり丁寧に読んでいます。(細かく書き込みをしている。)もちろん、原語は、ただ Theatrum chemicum です。
たぶん、訳者の方は、翻訳の工夫として原語にない、Britannicum を付加したのでしょうが、勇み足でした。せっかくですから、ニュートンの化学-錬金術について、簡単な見通しを記しておきましょう。
ケンブリッジに入学したニュートンは、まず、スコラ哲学の勉強からはじめる。ついで、デカルト哲学の洗礼を受け、デカルト哲学を吸収するが、すぐにデカルト哲学の乗り越えに向かう。化学に関しては、ボイルの著作から勉強を開始する。(1660年代半ば以降)。1666年頃、ボイルを下敷きに化学用語集を作成。
1669年ロンドンで『化学の劇場』を購入したあたりから、錬金術の世界にのめり込むようになる。『化学の劇場』の購入と同時に、2つの炉、ガラス器、化学薬品も購入し、徐々に実験にも着手するようになる。
このころから、ボイルよりも、スターキーの著作を愛読するようになる。錬金術の全伝統を広く探究するようになる。
亡くなったとき、175冊の錬金術書が蔵書に残されていた。それは、蔵書全体の約1割だった。他にたくさんの小冊子と草稿。→この冊数と割合はウェストフォールのものですが、私の印象では、もうすこし多いように思われます。もちろん、どれを錬金術書にカウントするかという基準にもよりますが、蔵書のなかの割合はもうすこし大きいと思います。
実験ノートの大半は、1678年以降。ただし、1660年代後期および1670年代初期に属するものもいくからある。(確証となるものはない。)ニュートンの初期の実験は、ボイルを基礎とし、マイヤーも参考にして、金属のスイギンの抽出を試みたものであった。なお、私が2003年に作成したニュートンの錬金術年表並びにニュートンの錬金術に関する邦語文献リストもご覧下さい。
[ニュートンの所蔵本 v ]
昨日、ニュートンと錬金術の出会いの箇所をウェストフォール『アイザック・ニュートン』から紹介しました。
今日は、ニュートンの錬金術研究のピーク。それは、『アイザック・ニュートン』の第11章「革命」に描かれています。(邦訳では、第2巻の冒頭部分。)時期としては、ボイルの没年(1691年)の前後、すなわち、1690年代はじめ。
この時代の作品としては、自分自身のために作成した「化学索引」があります。1680年代はじめに着手し、10年近い時間をかけています。(現存する最終形態は、1690年代初期のもの。)その最終形態では、この「化学索引」は、100ページを超え、879の項目を含んでいた。引用された錬金術書は、150書以上。参照箇所は、5000を超える。中心的に使われた錬金術集成は、『化学の劇場』(訳書は、ここでも『英国化学の劇場』となっています)、『錬金の術』(Ars auriferae, 3 vols., 1610) 『ヘルメス博物館』(Musaeum hermeticum, 1625. 並びにその増補版 Musaeum hermeticum reformata et amplificatum, 1678) 。なお、
『化学の劇場』の目次(143点+20点+38点)
『ヘルメス博物館』(1625)の目次(10点)
『ヘルメス博物館』(1678)の目次(22点)
『英国化学の劇場』(1652) の目次
『錬金の術』(1610)の目次
Gratarolo (ed.) Verae Alchemiae Artisque Metallicae...(1611; 1st ed., 1572) 目次
[ニュートンの所蔵本 vi ]
『化学の劇場』と『英国化学の劇場』の混同。
まさかと思いましたが、B.J.T.ドブズ『ニュートンの錬金術』(平凡社、1995)も『化学の劇場』と『英国化学の劇場』を混同しています。(173頁)。『ニュートンの錬金術』の原著は、B.J.T. Dobbs, The Foundation of Newton's Alchemy, or, 'Hunting of the Green Lyon', Cambridge, 1975です。当該箇所は、p.130。 『英国の化学の劇場』と訳されている原語は、ただ、Theatrum chemicum です。
邦訳の出版年度は、ウェストフォール『アイザック・ニュートン』が1993年で、ドブズ『ニュートンの錬金術』が1995年なので、『ニュートンの錬金術』の訳者が最後の時点で『アイザック・ニュートン』に倣ったのでしょう。そうでなければ、ただ、Theatrum chemicum とある言葉をわざわざ 『英国の化学の劇場』とする理由がわかりません。
私は、 『英国の化学の劇場』はリプリント版のコピーで、『化学の劇場』は大英図書館のマイクロフィルムの形でもっています。(『化学の劇場』は昔イタリアでリプリントされたが、さすがに入手することはできていません。オルムズでリプリントされた/されるということです。)この混同は、本を直接知っているものがチェックすれば、すぐに訂正できる種類のミスです。実物を知っている誰も、訳書の出版にあたって、チェックしなかったということです。
なお、B.J.T. ドッブズ『錬金術師ニュートン』(大谷 隆昶 訳、みすず書房、2000)では、この混同は修正されているようです。索引にアシュモールの『英国化学の劇場』が立項されており、『化学の劇場』と区別されています。ウェストフォール『アイザック・ニュートン』の共訳者である大谷さんがどこかでこの混同に気付かれたのでしょう。